نقاب آرامش ....

انسان، بی تردید در حیات اجتماعی خویش از عوامل متعددی تأثیر پذیرفته و خود نیز در یک تعامل دایم با آن ها بر روی محیط اطراف خود اثر گذارده است. در این میان، گاهی برخی از عوامل محیطی، در یک درگیری دایم با انسان چنان ذره ذره او را تحت تأثیر قرار می دهند که وی را از مسیر حرکت طبیعی خویش خارج ساخته، و دچار اختلال های رفتاری می کنند، و او را نگران می سازند. حتی ممکن است این نگرانی از روح و روان او به جسمش سرایت کند و وی را دچار اضطراب دایم نماید، تا جایی که آرامش زندگی از او سلب شود.
افراد زیادی همه روزه به این بلای خانمان سوز گرفتار می شوند و آرام و قرار خویش را از دست می دهند و به مرگ تدریجی گرفتار می آیند. نگاهی به آمار و ارقام منتشر شده از سوی نهادهای پزشکی، روانشناسی و ... به وضوح این خطر را به ما گوشزد می کند. با کمال تأسف می بینیم میزان شیوع بیماری های روانی، به خصوص اضطراب، روز به روز در جوامع مختلف رو به گسترش است و هر روز، انسان های بیشتری به ورطه ی این گرداب می افتند.
فروید(1) معتقد است اضطراب کنونی جهان، بهایی است که بشر امروزی بابت تمدن می پردازد. (2) بنابراین، باید درباره ی اضطراب که یک بیماری روانی است و بیشتر از بیماری های روانی دیگر شیوع دارد، تحقیقی صورت گیرد و عوامل آن، شناسایی شده و با از بین بردن زمینه های به وجود آورنده این عوامل، اضطراب را نابود کرده یا دست کم کاهش داد. در این راستا هر کدام از مکاتب روانشناسی راه حل هایی ارائه کرده اند.

اهمیت این بحث


وقتی در جامعه ای یک بیماری شایع شود، همه در صدد چاره جویی برای درمان پیشگیری از شیوع آن هستند. حال هر چه این بیماری بر روح و جسم افراد آثار مخرب تری داشته باشد، درمان آن پیچیده تر به نظر می رسد. شایسته است همگان با شناختی دقیق از این بیماری، عوامل زمینه ساز آن را از بین ببرند و برای درمان آن، بکوشند.
مفهوم اضطراب در مکتب تحلیل روانی، نقش برجسته ای دارد. فروید اضطراب را «درد روانی» (3) نامیده است؛ یعنی همان گونه که اگر بدن دچار زخم، التهاب و بیماری شود، اولین نشانه آن به صورت تب ظاهر می گردد، اگر فرد دچار مشکل روانی شود، اولین نشانه آن به صورت اضطراب جلوه گر می شود. (4)
پس اضطراب علاوه بر آثار روانی، خود مهم ترین عامل بروز بیماری های روانی دیگر محسوب می شود. اضطراب یک پدیده جهانی است؛ از آن بابت که امروز در دنیای معاصر، میلیون ها مرد و زن و پیر و کودک را می یابید که از این ابتلا رنج می برند. شیوع این بیماری و دامن گیر بودن آن، بر اهمیت تحقیق می افزاید. این شیوع، به گونه ای است که حتی برخی با مراجعه به پزشکان عمومی، خواهان رهایی از این حالت روانی هستند. بر اساس یک بررسی 30 درصد از مراجعان به پزشک عمومی از اضطراب در عذابند. (5)
پس شیوع اضطراب، داشتن آثار مخرب بر روح و روان و حتی جسم افراد، و بروز آن در همه ی سنین، از عواملی هستند که زمینه را برای یک پژوهش در این رابطه فراهم می کنند. از طرفی ادعای جامعیت اسلام و داشتن سخن جدی در زمینه علوم انسانی، ضرورت تحقیق را در حوزه تفکر اسلامی روشن می سازد؛ از این رو با احساس چنین نیازی، بر آن شدیم تا گامی هر چند کوتاه در این زمینه برداریم. از خدای متعال توفیق در این راه را خواهانیم.

تعریف اضطراب


قبل از تعریف اصطلاحی اضطراب، به معنای لغوی آن می پردازیم:

1. معنای لغوی


اضطراب واژه ای عربی و مصدر باب افتعال است. حیران و سرگردان بودن،(6) حرکت، (7) زیاد رفتن در جهات مختلف ( رفت و آمد کردن) (8) از جمله معانی ای است که کتاب های لغت برای اضطراب بیان کرده اند. فرقی که بین حرکت و اضطراب مطرح شده این است: در اضطراب، همیشه یک حالت منفی و کراهت وجود دارد؛ ولی در حرکت، چنین حالتی نیست.(9)
اضطراب در فارسی معادل پریشان شدن، لرزیدن، سراسیمگی، بی تابی، نگرانی، آشفتگی و دغدغه و ... می باشد. (10)
در انگلیسی احساس ناراحتی و ترس معنا شده است. (11)
در یک جمع بندی می توان اضطراب را از نظر لغت، به حرکت و عدم سکون و آرامشی معنا کرد که همراه ناخوشایندی و کراهت است. حال باید دید روانشناسان برای اضطراب چه تعریفی ارائه کرده اند.

2. معنای اصطلاحی


دست یافتن به تعریفی دقیق از اصطلاح اضطراب دشوار است. اکثر نظریه پردازان با لانگ (12) (1968) موافقند که اضطراب، یک مفهوم فرضی یعنی نوعی تصور است که وجود خارجی و عینی ندارد؛ ولی در تفسیر پدیده های مشاهده پذیر می تواند مفید باشد. (13) هر یک از نظریه پردازان با دیدگاه خاص خود درباره اضطراب سخن گفته اند؛ به گونه ای که جمع بین آن ها دشوار است. برخی از آنها بدون ارائه تعریف خاصی از اضطراب، فقط به توصیف حالات اضطرابی، دسته بندی و بحث های سبب شناسی درباره ی آن پرداخته اند. ما برای روشن شدن معنای اضطراب و طولانی نشدن بحث، ابتدا چند تعریف را ذکر کرده، و سپس به ارکان و عناصر اصلی که در بعضی از تعریف ها آمده است - تحت عنوان ویژگی های اضطراب - اشاره می کنیم. در نهایت نیز پس از جمع بندی تعاریف، تعریفی از اضطراب ارائه می دهیم.
برخی از مؤلفان سعی کرده اند به گونه ای اضطراب را تعریف کنند که به برخی از آن ها اشاره می کنیم.
- ناراحتی در عین حال روانی و بدنی ای که بر اثر ترسی مبهم و احساس ناامنی و تیره روزی قریب الوقوع در آدم به وجود می آید.(14)
- اضطراب، احساس رنج آوری است که به یک موقعیت ضربه آمیز کنونی یا انتظار خطری که به شیئی نامعین وابسته است. (15)
- سازمان بهداشت جهانی، حالت اضطراب را مجموعه ای از تظاهرات عضوی و روانی تعریف می کند که نتوان آن را به خطر مشخصی نسبت داد و علایم آن به صورت حمله و یا حالت مداومی باشند. (17)
- اضطراب، به منزله ی حالت هیجانی توأم با هشیاری مستقیم نسبت به بی معنایی، نقص و نابسامانی جهانی است که در آن زندگی می کنیم. (18)
- دلهره و اضطراب، چیزی جز یک ترس مزمن و بادوام نیست. اگر انگیزه ای باعث ترس در شما شد و این ترس هفته ها و ماه ها ادامه یافت، شما از اضطراب رنج می برید. (19)

ویژگی های اضطراب


با استفاده از بعضی تعاریف می توان برای اضطراب، ویژگی های زیر را ذکر کرد:
الف) حالت نگرانی ای است همراه انتظار خطری که در آینده به وقوع می پیوندد. (20)
ب) حالت رنج آور و ناخوشایند است. (21)
ج) منبع اضطراب غالبا مبهم است. (22)
د) اضطراب، همراه برخی از علایم و نشانه ها است. (23)

رابطه ی اضطراب و ترس


در برخی تعاریف اضطراب، ترس ذکر شده بود. این، بیانگر رابطه ی نزدیک بین این دو حالت روانی است. این رابطه به حدی است که برخی این دو را چون دو لغت مترادف از یک ریشه و یک خانواده به کار می برند.
حال برای روشن شدن موضوع ابتدا باید ترس را تعریف کرده و بعد به مشترکات و تفاوت های آن دو اشاره کرد.
ترس عبارت است: حالت عاطفی بسیار پیچیده و نیرومندی که با بسیاری از علائم اضطراب، از جمله ضربان قلب و نبض، التهاب معده ای، عدم تمرکز اندیشه، سرگیجه، سردرد، انقباض شدید عضلات همراه است. (24) با توجه به این تعریف، به این نکته پی می بریم که بین ترس و اضطراب، مشترکاتی وجود دارد.

مشترکات اضطراب و ترس


الف) واکنش روانی فرد مقابل خطر: اضطراب و ترس، هر دو واکنش روانی شخص مقابل خطر هستند. (25)
ب) برخورداری از عوارض فیزیکی و جسمی: هر دو دارای عوارض فیزیکی و جسمی مشابهی مثل لرزش دست، عرق کردن ، تند شدن ضربان قلب و نفس نفس زدن هستند. (26)
ج) علامت هشدار دهنده: در جایگاه یک علامت هشدار، اضطراب را می توان اساسا هیجانی نظیر ترس شمرد. (27)

تفاوت های اضطراب و ترس


این دو حالت روانی دارای مشترکاتی هستند و چه بسا در مواردی قابل انطباق بر هم باشند؛ اما در واقع، این دو نوع بیماری جدا از هم هستند. طبق قاعده روان پویایی، تفکیک ترس و اضطراب از نظر روانشناسی قابل توجیه است. هیجانی که شخص موقع عبور از عرض خیابان با نزدیک شدن سریع یک اتومبیل احساس می کند با ناراحتی مبهمی که از ملاقات افراد ناآشنا، در موقعیت غیر معمول به شخص دست می دهد متفاوت است. (28) تفاوت هایی که می توان برای این دو مقوله نزدیک به هم ذکر کرد عبارتند از:
الف) تفاوت از جهت منبع و منشأ: عمده ترین تفاوتی که می توان بین اضطراب و ترس قایل شد، این است که منبع و منشأ آن ها فرق می کند. اضطراب مستلزم مفهوم ناایمنی یا تهدیدی است که شخص، منبع آن را به وضوح درک نمی کند؛ اما ترسی به احساس پوشش می دهد که مقابل یک شیء که خطرناک محسوب می شود، به وجود می آید. به همین دلیل، اغلب روانشناسان، ترس و اضطراب را از هم متمایز نموده و درباره ی آن دو، در دو مقوله جدا از هم بحث کرده اند. (29) به گونه ای دیگر می توان گفت: ترس واکنش به تهدیدی معلوم، خارجی، قطعی و از نظر منشأ بدون تعارض است؛ اما اضطراب، واکنش مقابل خطری نامعلوم، درونی، مبهم و از نظر منشأ، همراه تعارض است. (30)
ب) تفاوت از جهت زمان: ترس، از یک موقعیت معلوم و اغلب متکی به زمان حال است و اضطراب ممکن است متوجه گذشته و آینده باشد. (31)
ج) تفاوت در عامل خطر: ترس، عامل خطرش در خارج است؛ ولی اضطراب عامل خطرش شرایط درونی خود شخص است. (32)
د) تفاوت در کیفیت دفاع: در هنگام ترس، وجود انسان یک کیفیت دفاعی پرتحرک، مثبت و فعال پیدا می کند؛ ولی در حالت اضطراب، یک کیفیت روحی مأیوس، بی دفاع و ناتوان در او ایجاد می شود. (33)
هـ ) تفاوت از جهت مدت: ترس، معمولا عمر کوتاهی دارد؛ ولی نگرانی و اضطراب غالبا مدت طولانی تری دارند و سلامتی را مختل می سازند. (34) برخی گفته اند: ترس به طور ناگهانی پیدا می شود؛ ولی اضطراب ممکن است در همه موارد صحیح نبوده و به مورد خاص توجه داشته باشد. آنچه به عنوان یک فرق اساسی بین دو مقوله ذکر کرده اند، همان نامشخص بودن منبع نگرانی در اضطراب و معلوم بودن آن در ترس است.
رابطه اضطراب با فشارهای روانی ( استرس) (36)
اضطراب با استرس که همان فشارهای روانی است، یک رابطه متقابل دارد. اضطراب، یک نوع پاسخ هیجانی است که وجه مشخصه آن، احساس ترس، بیم، و تنش فیزیولوژیک می باشد. اضطراب، از جمله پاسخ هایی رایج به استرس است. (37)
شایسته است قبل از بیان تأثیرات این دو حالت روانی بر همدیگر، تعریفی از استرس ارائه کنیم:
استرس، حالتی است که در آن، اگانیزم در اثر وجود عوامل یا شرایطی که مکانیسم های حیاتی او را مورد تهدید قرار می دهند، دچار عدم تعادل می شود. (38)
حال که تعریف استرس مشخص شد به رابطه این دو می پردازیم:
برخی رابطه این دو حالت روانی را این چنین بیان کرده اند: نشانه های جسمی اضطراب، از فشار روانی ناشی می شود. گاهی منشأ اضطراب فشار روانی مزمن است که در طول زمان زیادی پدید می آید و گاهی هم از فشارهای روانی ناگهانی سرچشمه می گیرد برای مثال، داشتن یک نوع زندگی فشار زا در طول مدتی زیاد، باعث اضطراب همیشگی می شود. (39) به این معنا که اگر این فشار روانی به مدت طولانی در زندگی افراد باشد، خود منجر به اضطراب می شود. در این حالت، معمولاً منبع استرس که باعث اضطراب می شود مشخص است. گاهی از جهت برخی از علایم درونی و بیرونی که برای شخص در حالت استرس بروز می کند، می توان به ارتباط نزدیک این دو حالت روانی پی برد. عامل استرس زا، گاهی می تواند باعث نگرانی، ترس، یا آشفتگی فکری ما شود. ما معمولاً در این حالت، واکنش های فیزیولوژیک درونی بارزی از خود نشان می دهیم: به هم خوردن معده، افزایش ضربان قلب یا سفت شدن عضلات، ممکن است علایم جسمانی بیرونی نیز دیده شوند که موجب می شوند شخص دچار استرس، عرق کند، بلرزد یا تنگی نفس پیدا کند. (40) پس می توان چنین نتیجه گرفت: استرس و اضطراب با یکدیگر رابطه ای تنگاتنگ دارند. اضطراب هم می تواند ناشی از استرس باشد و هم می تواند منبع استرس شود. اضطراب یکی از عوارض آنی و شایع استرس می باشد.

انواع اضطراب


برای اضطراب می توان انواع و اقسامی بیان کرد. در این جا ما به برخی انواع آن اشاره می کنیم؛ اضطراب از جهت زمان می تواند دارای دو نوع مزمن و موقت باشد:
مزمن: اضطراب مزمن به صورت یک ناراحتی کم و بیش دایم در سطح روانی، جسمانی یا ارتباطی آشکار می شود. اضطراب مزمن می تواند به شکل ظاهری احتراز از دیگران یا بی توجهی نمایان شود؛ واکنش هایی که باید برای اطرافیان به منزله ی علایم هشدار دهنده به حساب آیند.(41)
موقت: اضطراب موقت در خلال بیماری ها، جراحی ها یا پاره ای از عارضه های توأم با تب ظاهر می شوند؛ معمولا در اوج بیماری بروز می کنند و پس از پایان بیماری و حتی پیش از پایان آن (در صورتی که بیماری طولانی باشد) از بین می روند. (42)
طبیعی: اضطراب، اگر ناشی از یک خطر موجود باشد و با از میان رفتن این خطر از بین برود، طبیعی تلقی می شود. (43) این، اضطرابی است که غالب افراد دارند و چه بسا لازمه ی زندگی باشد.
عصبی (غیر طبیعی): اگر شدت اضطراب با اندازه ی خطر هیچ تناسب نداشته باشد یا بدون وجود یک خطر عینی و واقعی به وجود آید، در این صورت واکنش در برابر خطر غیر طبیعی تلقی می شود.(44)
باید گفت مرزبندی دقیق بین اضطراب طبیعی و غیر طبیعی کار دشواری است؛ اما می توان این گونه بیان کرد که بیمارانی که از اضطراب های عصبی رنج می بردند، بی آن که خطری فوری در کار باشد مضطرب می شوند.

پی نوشت :


1. فروید (Freud) در سال 1856 م در فرایبورگ، یکی از شهرهای ایالت موراویا متولد شد که در آن زمان، از خاک اتریش بود و امروزه بخشی از چک و اسلواکی است. هنگام تولد فروید، پدرش که تاجر پشم بود، مردی آزاد اندیش شده بود و به کنیسه نمی رفت. فروید، بعد از گذشت مراحل علمی به عنوان محقق در انستیتو فیزیولوژی بروک پذیرفته شد و تحقیق میکروسکوپی بافت شناسی سلول های عصبی به او واگذار شد. در سال 1938 هنگام حمله نازی ها به اتریش، دارای، کتابخانه و ثروت فروید مصادره و او در اردوگاه هیتلر زندانی شد. سپس توسط یکی از بیماران و پیروانش با پرداخت هزینه ای آزاد شد و به انگلستان رفت و در سال 1939 درگذشت. «ر.ک: هاری کی ولز، نقدی بر فرویدیسم از دیدگاه روانشاسی علمی، ترجمه: نصرالله کسرائیان، چاپ دوم، انتشارات شباهنگ، 1363 ش، ص 15- 54 ».
2. حسین آزاد، آسیب شناسی روانی، چاپ چهارم، بی جا، مؤسسه انتشارات بعثت، 1376 ش، ص 31.
3. Psychic Pain
4. حسین آزاد، آسیب شناسی روانی، ص 30.
5. ریچارد گلدبرگ، اضطراب ، ترجمه: نصرت الله پورافکاری، چهارم، بی جا، نشر آزاده، 1371 ش ، ص3.
6. الاضطراب و هو افتعال و یدل علی طوع و اختیار (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج 7، ص 23، ماده ضرب).
7. لسان العرب، ج 8، دوم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1412 ق، ص 35، ماده ضرب؛ صحاح العربیه، ج 1، ص 168، ماده ضرب.
8. راغب اصفهانی، معجم مفردات الفاظ القرآن، ص 304، ماده ضرب.
9. الفرق بین الاضطراب و الحرکه ( معجم الفروق اللغویه، چاپ اول، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1412 ق ، ص 55).
10. محمد معین، فرهنگ معین، ج 1، بی جا، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، بی تا، ص 295؛ فرهنگ دهخدا، ماده اضطراب.
11. Anxiety: afeeling of worry and fear.
12. Lang.
13. ر. ک: ترورجی پاول، فشار روانی، اضطراب و راه های مقابله با آن، ترجمه: عباس بخشی پور و حسن صبوری مقدم، اول، آستان قدس رضوی، 1377 ش ، ص 48.
14. روانشناسی مرضی تحولی: از کودکی تا بزرگسالی، ج 1، دوم، تهران، سمت، 1376 ش، ص 60، به نقل از پیه رون.
15. همان.
16. سعید شاملو، بهداشت روانی، دوازدهم، تهران، رشد، 1376 ش ، ص 174، به نقل از رولومی.
17. سید ابوالقاسم حسینی، بررسی مقدماتی اصول روانشناسی اسلامی، دوم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1373 ش، ص 462.
18. پریرخ، دادستان، به نقل از ربر.
19. پیطر، استین کروهن، چگونه بر اضطراب غلبه نمودم، ترجمه: دکتر علی فخرائی، بی جا، بی نا، بی تا، ص 11.
20. اضطراب، عموماً یک انتظار به ستوه آوردنده و به منزله ی چیزی است که ممکن است در تنشی گسترده و موحش و اغلب بی نام، اتفاق افتد. این حالت که به شکل احساس و تجربه ی کنونی مانند هر اغتشاش هیجانی در دو سطح همبسته ی روای و بدنی در فرد پدید می آید. ممکن است به یک تهدید عینی «اضطراب آور» (تهدید مستقیم یا غیر مستقیم مرگ، حادثه ی شوم شخصی یا مجازات) نیز وابسته باشد. (پریرخ، دادستان، پیشین، به نقل از لافون). در تعریف دیگر آمده است: نگرانی پیشاپیش از خطرها یا بدبختی های آینده، توأم با احساس بی لذتی یا نشانه های بدنی تنش. منبع خطر پیش بینی شده می تواند درونی یا بیرونی باشد. (همان به نقل از DSMIV، 1994).
21. اضطراب، همان هیجان ناخوشایندی است که با اصطلاحاتی مانند «نگرانی» «دلشوره» «وحشت»«ترس» بیان می شود و همه ی ما انسان ها درجاتی از آن را گاه گاه تجربه می کنیم.
(حجت الله رحمانی، مقایسه سطوح اضطراب و افسردگی دانش آموزان مدارس دینی و عادی، به نقل از اتکینسون و هیلگارد، 1983). به گونه ای دیگر می توان چنین گفت: تعارض بین فرایندهای گوناگون شخصیت معمولاً به نوعی عذاب روانی تبدیل می شود که فروید آن را اضطراب می نامد. اضطراب می تواند هشیار یا ناهشیار باشد، و وجود آن، همیشه علامت آن است که تعارض ایجاد شده است، زمانی که تعارض باعث می شود که فرد احساس کند درمانده است و قادر به کنار آمدن نیست، اضطراب ایجاد می شود. (روز نهان، دیوید ال، ای - پی سلیکمن، مارتین، روان شناسی ناهنجاری آسیب شناسی روانی، ج 1، 1378 ش، ص 108). اضطراب، حالت ناخوشایند شدیدی از تنیدگی است که تجربه نارضایتی در روابط میان فردی ناشی می شود. (حجت الله رحمانی، مقایسه سطوح اضطراب و افسردگی دانش آموزان مدارس دینی و عادی، پایان نامه، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی).
22. نا آرامی، هراس و ترس ناخوشایند و منتشر با احساس خطر قریب الوقوع که منبع آن قابل شناختن نیست ( کلارنس، راد با همکاری دکتر شرلی اج و دیگران، مباحث عمده در روانپزشکی، ترجمه: دکتر جواد وهاب زاده، سوم، انتشارات علمی و فرهنگی، 1373 ش ، ص 77).
23. حالت هیجانی نامطلوب و مبهم همراه تظاهرات بیرونی و وحشت و آشفتگی که در اثر وجود یک تهدید و عدم مقابله صحیح با آن حادث می شود (حجت الله رحمانی، پیشین، به نقل از خسرو وجردی). نیز گفته اند: اضطراب، حالت عاطفی ای است که با احساس ناامنی مشخص می شود. این حالت، اغلب با دلهره و تشویش اشتباه می شود؛ ولی وجه تمایز آن ، فقدان تغییرات فیزیولوژیکی چون احساس خفگی، عرق کردن، ازدیاد ضربان نبض هستند که نشانه های مشخص دلهره به شمار می روند ( فرهنگ روانشناسی، ترجمه: هوشیار رزم آرا، اول ، بیجا، انتشارات علمی ، بی تا، ص 39).
در چارچوب رفتارنگری تجربی، اضطراب به منزله ی یک کشاننده ی ثانوی است که پاسخی اجتنابی را در بر می گیرد؛ مثلا در حضور یک محرک شرطی ( معلوما یک شوک یا تکان)، رفتارهایی از حیوان سر می زند که در حکم نشانه های محرز اضطراب قلمداد می شوند و دفع ادرار و مدفوع یا حمله به دستگاه های آزمایش و جز آن در شمار آن ها قرار می گیرند ( پریرخ، دادستان، پیشین، به نقل از چاپلین). در تعریفی دیگر به برخی از این علایم اشاره شده است: اضطراب یک احساس بسیار ناخوشایند، اغلب مبهم، دل واپسی است که با یک یا چند تا از احساس های جسمی همراه می شود؛ مثل احساس خالی شدن سر دل، تنگی قفسه سینه، تپش قلب و ... (نصرت الله پور افکار، فرهنگ جامع روانشناسی و روانپزشکی، ج 1، چاپ اول، نشر معاصر، 1376 ش، ص 92؛ کاپلان هارولد، سادوک بنیامین، خلاصه روانپزشکی ، ج 2، مترجم: دکتر نصرت الله پورافکار، چاپ دوم، تهران، نشر آزاد، 1373، ص 474). در تعریفی دیگر، این گونه اشاره شده است: احساس اضطراب، دو جزء دارد: الف) آگاهی از احساس های فیزیولوژیک (تپش قلب، تعریق و ...) ب) آگاهی از وجود عصبانیت یا ترس.
اضطراب ممکن است در نتیجه احساس شرم افزایش یابد ... دیگران خواهند فهمید که من ترسیده ام ... بعضی ها از این که می فهمند دیگران متوجه اضطراب آن نشده اند یا اگر شده اند آن را تشخیص نداده اند، دچار حیرت می شوند، سادوک، خلاصه روانپزشکی ، ص 478).
24. ر. ک: کارن هورنای، شخصیت عصبی زمانه ما، ترجمه: محمد جعفر مصفا، دوم، تهران، نشر گفتار، 1369 ش، ص 37-40.
25. همان
26. سادوک، خلاصه روانپزشکی، ج 2، ص 478.
27. ر.ک: همان.
28. ر.ک : پریرخ دادستان، روانشناسی مرضی، ج 1، ص 61؛ علی شریعتمداری، روانشناسی تربیتی، هشتم، بی جا، نشر امیرکبیر، 1374 ش، ص 580؛ علی قائمی، مسأله ترس و اضطراب کودکان، چاپ اول، قم، سپهر، 1376ش ، ص 208.
29. ر. ک: کارن هورنای، شخیت عصبی زمانه ما، ص 37-40؛ سادوک، خلاصه روانپزشکی، ج 2، ص 474؛ نصرت الله پور افکار، فرهنگ جامع روان شناسی و روانپزشکی، ج 1، ص 93.
30. علی قائمی، مسأله ترس و اضطراب کودکان، چاپ اول، قم، سپهر، 1376ش، ص 208.
31. ر.ک: کارون هورنای، شخصیت عصبی زمانه ما؛ عبدالمجید رشید پور، پرورش های اخلاقی، بی جا، مؤسسه دین و دانش، بی تا، ص 130.
32. ر. ک : کارن، هورنای همان.
33. هویت جیمز، آرامش ، ترجمه: منوچهر شادان، تهران، ققنوس، 1377 ش، ص 222.
34. پیطراستین کروهن، پیشین، ص 13.
35. کلمه استرس (Stress) از زبان انگلیسی گرفته شده و غیر از کلمه «فشار» معادل دقیقی در فارسی ندارد و آن هم معنای وسیع و طیف گسترده آن را می رساند؛ لذا از همان لغت استرس که استفاده جهانی یافته است ، استفاده می کنیم.
36. ر.ک: پی یر لو، هنری لو، استرس دائمی، ترجمه: دکتر عباس قریب، اول، نشر درخشش، 1371 ش.
37. فرهنگ روانشناسی، ترجمه: هوشیار رزم آرا، اول، بی جا، انتشارات علمی، بی تا ، ص 380.
38. ترویجی پاول، فشار روانی، اضطراب و راههای مقابله باآن ، ص 116.
39. ر.ک: رابرت فلدمن، روانشناسی استرس و سلامتی، مترجمان: مهرداد، فیروز بخت - وحید عرفانی، اول ، الغدیر، 1378 ش ، ص 34، به نقل از کوهن.
40. ر.ک. پریرخ دادستان، روانشناسی مرضی، ج 1، ص 36.
41. همان ، ص 65.
42. ر.ک: آرون، تی . بک. شناخت درمانی و مشکلات روانی، ترجمه: مهدی قراچه داغی، چاپ اول، بی جا، شرکت نشر و پخش ویس، 1319، ص 162.
43. همان.  

نویسنده: مهدی جعفری